Fanfarecultuur, levend erfgoed

Op 18 mei 2021 mocht VLAMO de Ultima 2020 voor Immaterieel Cultureel Erfgoed in ontvangst nemen, als vertegenwoordiger van de fanfarecultuur en initiatiefnemer van het erfgoedtraject hierrond. De jury loofde onder meer het groot maatschappelijk belang en het dynamische karakter van de fanfarecultuur. 

Sinds juli 2020 maakt de fanfarecultuur: het fanfareorkest van de Lage Landen deel uit van de Inventaris Vlaanderen van het Immaterieel Cultureel Erfgoed. Fanfares behoren dus officieel tot het immaterieel erfgoed in Vlaanderen: onze kennis, gewoontes, gebruiken en praktijken die dermate belangrijk zijn dat we ze moeten koesteren om aan volgende generaties te kunnen doorgeven.

Deze erkenning is geen eindpunt, maar net het begin van een langdurig engagement om dit erfgoed te (her)(waard)eren, in beeld te brengen en een levendige toekomst te geven, door in te spelen op de kansen en uitdagingen van de fanfarecultuur. Aangezien levend erfgoed niet tastbaar is, is er bewuste actie nodig om het levend te houden en door te geven aan toekomstige generaties. Dat is borgen. Na opname op de Inventaris Vlaanderen zal er om de twee jaar gevraagd worden om een verslag in te dienen over de gedane acties. Waar kunnen fanfares, VLAMO en andere betrokkenen de komende jaren op inzetten om een levendige toekomst te verzekeren voor dit erfgoed? Welke acties plannen we voor de toekomst? 

Eind 2018 zette VLAMO als belangenbehartiger de eerste stappen om de fanfarecultuur te laten erkennen als immaterieel cultureel erfgoed op de Inventaris Vlaanderen. De erfgoedgemeenschap – dat zijn de mensen die het erfgoed beleven, zowel van dichtbij of verderaf – staat centraal in dit traject. Als initiatiefnemer van deze aanvraag moedigde VLAMO mensen aan die bij de fanfarecultuur betrokken zijn om mee te denken en werken: van muzikanten, bestuursleden en dirigenten tot hun publiek en entourage, docenten, componisten en uitgevers. Dit gebeurde aan de hand van onder meer een enquête, rondetafelgesprekken, een werkgroep en diverse oproepen naar o.a. beeldmateriaal. 

Het concrete aanvraagdossier werd tot stand gebracht met hulp van CEMPER en in samenspraak met de werkgroep, bestaande uit leden van verschillende fanfares over heel Vlaanderen, alsook enkele fanfaredeskundigen uit de professionele muziekwereld. 

Waarom fanfares en bijvoorbeeld geen harmonies? 

Harmonies en fanfares vertonen inderdaad heel wat gelijkenissen, zeker als het gaat om het sociale en lokale aspect. Harmonieorkesten zijn ondertussen echter over de hele wereld te vinden, terwijl het fanfareorkest met zijn typische bezetting, waaronder veel saxhoorns, bijna enkel in België en Nederland bestaat. Fanfares zijn dus niet alleen minder bekend, maar de term 'fanfare' heeft ook af te rekenen met een onterecht negatief imago. Met dit erfgoedtraject wil VLAMO tonen dat de fanfarecultuur leeft en ervoor zorgen dat ze blijft leven. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat we geen fan blijven van alle andere muziekgroepen. Integendeel, dit kan het imago van de hele amateurmuziekfamilie alleen maar ten goede komen! Bovendien is het de bedoeling om in de toekomst te bekijken in hoeverre dit erfgoedtraject verder uitgebreid kan worden. 

Het fanfareorkest van de Lage Landen

We kozen ervoor om aan de naam ‘fanfarecultuur’ de specificatie ‘het fanfareorkest van de Lage Landen’ toe te voegen, om hiermee de nadruk te leggen op haar oorsprong en bijbehorende typische eigenschappen, zoals de bijzondere bezetting en de daaruit volgende klankkleur. Dit wil echter niet zeggen dat het fanfareorkest enkel binnen onze contreien te vinden is. Hoewel de overgrote meerderheid van de fanfareorkesten zich in België, Nederland en Luxemburg bevinden, werd deze orkestvorm vanuit deze landen reeds naar het buitenland geëxporteerd (bv. Japanse projectorkesten). 

Verder merken we op dat de term fanfare (of anderstalige afgeleiden) ook in andere streken voorkomt, maar daar gebruikt wordt voor andere – vaak minder omlijnde – muziekvormen met andere instrumenten en/of muziekstijlen (bv. balkanfanfares), of gelijkaardige orkesten, maar met een andere of lossere invulling op het vlak van bezetting (bv. in Zwitserland en Frankrijk). Daarnaast ontstaan er in stedelijke gebieden – ook in Vlaanderen – steeds meer ‘straatfanfares’ die verschillende muzikale ingrediënten mengen, denk maar aan de Duitse techno marching band MEUTE.

Waarom is fanfarecultuur vandaag de dag nog zo waardevol? 

In juni 2019 lanceerden VLAMO en CEMPER een bevraging over de hedendaagse fanfarecultuur. De enquête stond open voor iedereen die op de een of andere manier met fanfares in aanraking komt en peilde naar de verwachtingen, opvattingen en waarden van haar respondenten. We ontvingen 306 unieke antwoorden. De 207 respondenten (67,4%) die muzikant waren bij een fanfare vertegenwoordigden samen ongeveer de helft van alle Vlaamse fanfareorkesten. 
De enquête bestond onder meer uit een waarderingsonderdeel waarin de deelnemers gevraagd werden om aan te tonen waarom de fanfarecultuur belangrijk is voor hen, voor de maatschappij en welke aspecten zij hiervan belangrijk vinden. Uit deze bevraging werd duidelijk dat het muzikale, sociale, lokale en maatschappelijke belang met elkaar verweven zijn. 

Ten eerste waarderen de deelnemers de unieke muzikale kenmerken en mogelijkheden van de orkestvorm – zoals haar bezetting en bijbehorend fanfarerepertoire – die zich onderscheidt van andere orkestvormen en onlosmakelijk verbonden is aan onze contreien, maar ook daarbuiten erkenning oogst. Met name de aanwezigheid van saxhoorns (en saxofoons) maakt van de fanfare een unieke orkestvorm die typisch is voor de Lage Landen. De sax(hoorn)familie dankt haar bestaan en naam immers aan de innovatieve Belgische instrumentenbouwer Adolphe Sax. De aanwezigheid van de (zachte) saxhoorns, waaronder de althoorn, bariton, eufonium, (contra)bastuba en zeker de sterk vertegenwoordigde bugelsectie zorgen in combinatie met de andere (scherpe) kopers (trompet, cornet, hoorns en trombones), saxofoons en slagwerk voor de typische klankkleur van het fanfareorkest. 
Vandaag komen nog steeds duizenden amateurmuzikanten in fanfares samen om zich artistiek te ontplooien, in een enerzijds laagdrempelige orkestvorm, die anderzijds door wedstrijden, evenementen en een dikwijls hoog muzikaal niveau, iedereen – van beginner tot beroeps – kan uitdagen om te groeien. 

Ook het sociale, lokale en maatschappelijke aspect dragen bij aan het belang van de fanfarecultuur voor de betrokkenen. In de moderne, drukke, geïndividualiseerde samenleving van vandaag slagen fanfares erin om mensen te verenigen, ongeacht leeftijd, gender of achtergrond. Deze brede vertegenwoordiging van mensen uit alle lagen van de bevolking komt er dankzij het laagdrempelige karakter. Zo mogen muzikanten er hun muzikale vaardigheden en talent gaandeweg ontplooien. Daarnaast is het lidmaatschap bij de meeste fanfares gratis en kunnen instrumenten veelal geleend worden, wat de kosten relatief laag houdt. In tegenstelling tot sportverenigingen is er een grote intergenerationele diversiteit. Het is een groepsgebeuren waar jong en oud zij aan zij aan kunnen deelnemen. 

Dit sociale vangnet, de onderlinge vriendschap en verbondenheid zijn een kostbaar goed. Het samenhorigheidsgevoel wordt versterkt door de muzikale beleving. Het is niet zomaar iets samendoen. De muzikanten halen hun voldoening net uit de gedeelde muziek-technische uitdaging om sterke muzikale prestaties neer te zetten en het bereiken van een goed muzikaal samenspel. 

Naast de verbindende – en ontspannende – kracht van het samen musiceren binnen de vereniging, biedt de fanfarecultuur ook daarbuiten de mogelijkheid om mensen, veelal publiek bestaande uit zowel trouwe fans en supporters als buurtbewoners en toevallige passanten, met elkaar in contact te brengen. Omdat de muzikale opvoeringen in het openbaar, zoals lokale culturele centra, kerken en op straat gebeuren, brengen fanfares muziek en dus ook cultuur naar mensen die er niet altijd zelf naar zoeken. Fanfares maken cultuur- en muziekbeleving toegankelijk, en faciliteren en bevorderen zo de (lokale) cultuurparticipatie. Muziek is immers een universele taal die mensen, los van hun verschillen, kan verbinden. Het lokale en cultureel-maatschappelijke belang uit zich ook in de deelname aan optochten, feesten en andere evenementen. Fanfares vormen zo een onmisbare, gemeenschapsversterkende schakel in het lokale (culturele) leven.